Nhà rường là gì? Cách thiết kế nhà rường làm tái hiện “hồn quê” xứ Huế KN321068

Là một loại kiến trúc truyền thống  ra đời ở Huế dưới thời phong kiến Việt Nam, nhà rường cổ mặc dù ngày nay đang dần thưa thớt nhưng vẫn có nhiều người yêu thích kiến trúc này và đầu tư thiết kế nhà rường để mang đến không gian sống thư thái, bình yên và thôn dã. Vẻ đẹp nguyên sơ nhưng tiện nghi của kiến trúc nhà rường đối lập với nhưng mẫu biệt thự đẹp hiện đại.

Nhà rường là gì ?Thiết kế nhà rường có từ khi nào ?

Thiết kế nhà rường huế là kiểu kiến trúc truyền thống được xây dựng bằng những vật liệu nguyên sơ

“Rường” là một cách nói ngắn của rường cột. Nhà rường là một loại kiến trúc cổ, ra đời vào khoảng thể kỷ XVII, dười triều đại phong kiến Việt nam. Là loại nhà có hệ thống kết cấu cột kèo bằng gỗ, được liên kết hoàn toàn bằng chốt, mộng gỗ để có thể tháo lắp dễ dàng. Các hàng cột phân định số gian trong nhà. Hai cháo ở đầu nhà là được phân cách với các gian giữa bằng vách ngăn.

- Mô hình nhà rường bằng gỗ được mô phỏng cơ bản như sau: 

Mô hình thiết kế nhà rường huế xây dựng chủ yếu bằng gỗ

- Mặc dù chịu ảnh hưởng của lối kiến trúc Trung hoa, nhưng nhà rường Huế vẫn mang Huế vẫn mang nét riêng biệt của người Việt. Cái khác của mẫu thiết kế nhà rường Việt so với Trung Quốc, theo phân tích của từ điển bách khoa thế giới, thì có bốn điểm cụ thể: nhà rường cổ Việt dốc mái thẳng, dùng đòn bẩy kê đỡ mái hiên, cột to phình ở phần dưới và chạm trổ nhiều. Trung Quốc thì mái dốc võng xuống, đỡ mái hiên bằng hệ con xơn, cột thanh mã, tròn đầu và không chạm trổ mà sơn màu lòe loẹt.

- Một đạo luật ban hành năm Minh Mạng thứ 3 (1822), ấn định rằng tất cả các nhà xây bên ngoài Đại Nội, đều không được vượt quá 3 gian 2 chái. Do vậy thiết kế nhà rường Huế xưa chỉ có 1 gian hoặc 3 gian 2 chái, có diện tích nhỏ, nhưng về sau bỏ quy định này mà chỉ quy định nhà dựng lên không vượt quá chiều cao cung điện vua chúa. Do đó nhà rường Huế thấp, mái nhà có độ dốc lớn.

Xem thêm: Giới thiệu các mẫu thiết kế nhà cấp 4 3 gian ở nông thôn vừa rẻ vừa đẹp

Những đặc điểm cơ bản của các mẫu thiết kế nhà rường Huế

Thiết kế nhà rường 3 gian 2 chái thấp với hệ mái dốc

- Về mặt kiến trúc: Gọi là rường bởi vì có nhiều rường cột, rường kèo, mè với lối kiến trúc theo chữ Đinh, Khẩu hoặc chữ  Công. Gian trong nhà rường được tính bằng các hàng cột trong nhà, không có vách ngăn.

Kiến trúc nhà rường huế được khắc họa tỉ mỉ bởi các hoa văn tinh tế trên gỗ

Một mẫu thiết kế nhà rường ba gian hai chai ở Huế trung bình có 56 cột. Cột đều được kê trên  đá tảng để tránh ẩm mốc. Với số cột lớn như vậy nên số lượng kèo, xà và đòn tay cần phải chạm khắc hết sức rất nhiều. Ngoài ra, còn có hệ thống cửa lớn bao che 3 mặt tiền ngôi nhà cũng được chạm khảm. Tùy theo ý thích của gia chủ mà trên các hàng cột người ta chạm cách điệu hoa văn: tứ quý, bát cửu, hoa lá, chữ ho…với mong muốn sống lâu, thịnh vượng…

Mái nhà rường được lợp bằng ngói liệt với hai lớp dày chồng lên nhau. Do vậy, mùa hè rất mát, mùa Đông thì ấm áp.

Mái nhà rường huế chủ yếu được lợp bằng ngói liệt, ngói âm dương hay mái tranh

Vì tránh mưa bão nên ở Huế thường thiết kế nhà rường không cao, cũng là để không vượt quá chiều cao của Hiểu Lâm Các – cấu trúc cao nhất trong Đại Nội. Do mái nhà có độ dốc lớn để nước mưa thoát được nhanh nên nhà rường có diện tích nhỏ. Nếu nhà đông người, gia chủ phải xây thêm các nhà phụ, nhà ngang. Để bù đắp cho sự khiêm tốn về kích thước nhà, người Huế cho chạm khảm các kèo, xà và vách ngăn. Mỗi đòn, kèo của nhà rường Huế là một bức họa nối, với đủ loại đề tài, hoa văn, tùy theo khiếu thẩm mỹ và chí hướng của nhân.

Hệ mái của nhà rường Huế thường có độ dốc lớn để phù hợp với vùng đất có lượng mưa cực đoan. Nhà rường thường gồm 4 mái, lợp bằng ngói liệt hay ngói âm dương, lợp tranh. Dù lợp ngói hay lợp tranh thì mái cũng được lợp rất dày để tăng tác dụng cố định bộ khung xuống nền nhà và để cách nhiệt.

Vườn xung quanh nhà rường cũng được thiết kế rất công phu, phức tạp. Ví dụ như tại đây không trồng cây tùng, bách vì đây là các loại cây chỉ trồng ở các lăng, tẩm. Nhà rường thường bố trí Đông trồng Đào, Tây trồng liễu, trước Cau sau Chuối…

- Về kết cấu:

Kếu cấu nhà rường quan trọng nhất là khung gỗ

Về mặt kết cấu, quan trọng nhất đối khi thiết kế nhà rường là bộ khung gỗ, hay bộ giàn trò. Đây là một tổ hợp các cấu kiện cột – kèo – xuyên – trến – xà – đòn tay được ráp nối với nhau hoàn toàn bằng liên kết mộng, tạo nên bộ khung vững chắc của công trình. Bộ giàn trò ấy được đặt trên một mặt nền đắp cao thông qua các chân đá tang được đẽo công phu hình vuông, chữ nhật, hình búp sen hay hình trái bí ngô để chống ẩm mốc, và cũng chứng tỏ sự quý giá của công trình.

Nền nhà thường đắp bằng đất sạch, có trộn thêm vôi, tro để chống mối, chống ẩm và được đầm chặt bằng nhiều lớp. Có nơi, trên nền đất yếu, người ta còn biết dùng cả kỹ thuật khoan nhồi cọ để gia cường cho nền nhà. Kỹ thuật này về sau được sử dụng khá phổ biến trong kiến trúc cung đình thời Nguyễn. Với người giàu có, nền nhà thường được bó vỉa bằng đá thanh, đá cẩm thạch: người bình thường thì dùng đá tổ ong, đá núi hay gạch vồ để bó vỉa. Mặt nền thì lát gạch Bát Tràng, gạch hoa tráng men, thậm chí chỉ để nền đất không.

- Về công năng:

Các mẫu thiết kế nhà rường cơ bản đều là 3 gian 2 chái với sự phân chia công năng rõ ràng

Thiết kế nhà rường Huế thường có 5 gian, gồm 3 gian chính và 2 gian phụ (thường gọi là chai), cá biệt cũng có nhà đến 7 gian (5 gian 2 chái). Giữa nhà có hàng cột cái (cột chính) cao to, với các tên gọi khác nhau: hai cột trong phía Đông gọi là “nhứt đông hậu”, hai cột trong phía Tây gọi là “nhứt tây hậu”, hai cột ngoài phía Đông gọi là “nhứt đông tiền”, hai cột ngoài phía Tây gọi là “nhứt tây tiền”. Các cột cái liên kết với kèo để đỡ khung nhà và mái.

Các cột cái và cột quân chia không gian nhà ra làm ba phần: gian chính giữa lần hai gian bên thờ phụng, tiếp khách và cũng là nơi ngủ của người đàn ông. Hai chai hai bên là hai buồng gọi là đông phòng và tây phòng, là buồng ngủ dành cho phụ nữ và con cái.   

Xem thêm: Khám phá mẫu nhà 3 gian miền Bắc truyền thống 

Quy trình xây dựng nhà rường như thế nào ?

1. Xem phong thủy trước khi xây nhà rường

Xem thế đất cho các mẫu thiết kế nhà rường trước khi xây dựng

Khi làm nhà, gia chủ xem phong thủy lựa chọn khu đất tốt, phù hợp với tuổi của chủ nhân để có được “thế nhà”  tốt, thuận lợi cho việc sinh hoạt của gia chủ. Hướng thường thấy ở các ngôi nhà rường là hướng Nam, nắng xiên vách. Bếp được dựng ở bên trái và vuông góc với nhà chính. Ngôi nhà được dựng trong không gian có vườn cây tría, hoặc có hàng cau trước sân, có cổng lớn và có lối đi dẫn từ cổng vào nhà, nhưng muốn vào nhà, khách phải đi rẽ sang hai bên lối dẫn vào chứ không đi thẳng trực tiếp vào.

Về mặt không gian, thiết kế nhà rường được tạo nên theo các nguyên tắc và triết lí phương Đông truyền thống. Triết lý ấy giải thích rằng vạn vật vốn sinh ra từ cái đơn thuần nhất (Thái Cực) nhưng cái đơn nhất ấy lại bao hàm hai nửa đối lợp luôn tương tác với nhau (Lưỡng Nghi). Từ đó mới tỏa ra bốn phương, tám hướng (Tứ Tượng, Bát Quái) để sinh thành muôn loài. Chính vì thế mà để dựng một ngôi nhà rường, việc đầu tiên là phải xác định được điểm trung tâm (người Huế gọi là điểm Giáp Chuông ). Đây là điểm giao nhai giữa hai đường tim nhà (theo trục Bắc – Nam và trục Đông – Tây). Từ điểm này người ta mới tính ra các phía Tiền (phía trước, được xem là phía Nam), Hậu (phía sau, phía Bắc), Tả (bên trái, phía Đông) và Hữu (bên phải, phía Tây). Các cấu kiện thuộc bộ giàn trò, gồm cả cột kèo, xuyên, trến, xà…đều được định vị theo nguyên tắc này.

Xem thêm: Bộ sưu tập các mẫu thiết kế nhà cấp 4 ở nông thôn đẹp

2. Quy trình chuẩn bị trước khi thiết kế nhà rường gỗ

Chuẩn bị và lựa chọn gỗ là bước quan trọng nhất để thiết kế nhà rường và xây dựng

- Trước tiên là khâu chuẩn bị vật tư cho việc thiết kế nhà rường gỗ:

Hầu như toàn bộ rường gỗ của ngôi nhà được làm từ gỗ lõi của cây mít vườn, đây là loại gỗ phổ biến ở xứ Thuận Hóa từ xưa với các đặc điểm quý như: màu vàng, có vân đẹp, ít bị co giãn, nứt nẻ, cong vênh, không bị mối mọt và có tuổi thọ cao.

Công việc quan trong và khó khăn nhất là chọn gỗ làm đòn tay và đòn tay nóc và rường cột của ngôi nhà. Với một ngôi nhà rường một căn hai chai, số cột phải có tổng cộng là 24. Trong đó bao gồm 4 hàng cột nhất (với 1 nhất đông tiền, 1 nhất đông hậu, 1 nhất tây tiền, 1 nhất tây hậu), 4 cột hàng nhì (1 nhì đông tiền, 1 nhì đông hậu, 1 nhì tây tiền, 1 nhì tây hậu), 2 cột đỡ “kèo đấm” đông tây và 14 cột hàng ba (2 cột đỡ đuôi kèo hàng 3 tiền, 2 cột đỡ đuôi kèo hàng ba hậu), 2 cột đỡ khóa rương ; 4 cột đỡ đuôi kèo đấm, 2 cột đỡ khóa rương; 4 cột đỡ đuôi kèo quyết. Theo quan niệm thiết kế nhà rường truyền thống của người Việt cổ, gỗ làm đòn tay nóc và cột nhà phải chọn loại sanh mộc (tức loại cây khi bị đốn hạ tận gốc thì luôn có thể tự hồi sinh thành 1 cây mới). Do đó loại cây hay được chọn nhất để dùng vào việc này là loại cây mít thăng, già, lá xanh tốt, không bị tì vết, không bị cụt mất ngọn, gia đình chủ sợ hữu cây gỗ phải toàn vẹn cả vợ chồng, con cái…

Sử dụng gỗ mít để xây dựng nhà rường huế được thực hiện từ lâu đời

Ngoài ra, còn phải tập hợp thêm một lượng lớn cây gỗ mít để làm các chi tiết như kèo, xuyên, trếnh, khóa rương, đòn tay, đà kiềng…Gỗ xẻ bảng có đường kính lớn để làm rầm thượng, chéo, liên ba, thành vọng, cửa bảng khoa…Thời gian chờ cây khô tùy thuộc vào đường kính cây, với các cây lớn phải chờ hơn 1 năm mới đạt tới độ khô cần thiết.

- Sau khi chuẩn bị hết gỗ thì thợ cưa (xẻ) gỗ và thợ mộc mới vào việc. Tất cả các công đoạn đều phải làm thủ công với rìu, cưa tay, bào tay, đục, chàng, khoan tay… “Thước thầy, mực thợ” là phương châm xuyên suốt quá trình thi công đảm bảo độ chính xác cao nhất giữa các chi tiết của công trình.

“Mực” là một công cụ thô sơ nhưng rất cần thiết và tiện dụng. Để thiết kế nhà rường, ống mực của thợ mộc là một khối gỗ hình lập phương cạnh khoảng 8cm. Mặt trên đục 1 lỗ hình tròn và 1 lỗ hình vuông chia khối gỗ ra làm 2 ngăn: ngăn tròn chứa bông thấm mực tàu (thợ ta thường thay bằng dầu trộn muối than), ngăn vuông chứa cuộn dây cuộn vào cái tay quay nhỏ để thu dây. Khi đầu dây được kéo ra, dây đi qua ngăn mực làm mực thấm vào thành dây mực. Dùng dây mực này để vạch những đường thằng lên các cây gỗ, kể cả các thân cây có bề mặt gỗ ghồ ghề, rất chính xác.

- Quá trình thiết kế rường gỗ của một ngôi nhà loại này luôn bao gồm sự phối hợp chặt chẽ giữa thợ mộc và thợ chạm (điêu khắc gỗ). Thợ mộc xử lý thô gỗ để tạo dáng  căn bản trước khi chuyển cho thợ chạm. Công đoạn chạm khắc gỗ chiếm thời lượng khá lớn với rất nhiều chi tiết tỉ mỉ như: đầu kèo, xuyên, trển, liên ba, thành vọng…Sau khi bào gọt xong, bề mặt các bộ phận của rường nhà sẽ được đánh bóng nhiều lần bằng đầu các bó cỏ tranh khô được cột chặt nhằm tạo độ bóng cho mặt gỗ.  

- Cùng lúc với việc chuẩn bị rường gỗ là phần chuẩn bị rường tre, gia chủ phải đặt mua tre từ trước ở các khu vườn tre đẹp, thẳng, trồng trên các thửa đất tốt trước khi bắt đầu bước vào giai đoạn dựng nhà một vài năm. Tre được đốn hạ vào tiết đầu xuân để có thớ già cứng, tránh mối mọt. Thợ chế tác tre dùng khoan  đục thủng các đốt tre, đem ngầm vào nước trong thời gian 100 ngày liền, sau đó vớt lên và phơi khô. Các mắt tre được thợ dùng bảo tre bão nhẵn. Sau khi phân loại thiết kế rường gỗ theo mục đích sử dụng, tre cần được bảo quản kỹ càng nhằm tránh mưa nắng. Riêng các loại tre, lồ, ô dùng để lát trần, làm cốt tường thì không cần ngâm mà chỉ cần chọn những cây già tuổi và có thân thẳng, đủ cành ngon.

- Phần còn lại là chuẩn bị dây mây để chẻ lạt luộc, (cỏ) tranh và rơm. Mây phải chọn mây Song, mây Rã. Cỏ tranh lợp nhà phải là loại tranh tốt, già và được cắt rồi phơi nắng kỹ để có màu trắng bạc. Rơm sau khi thu hoạch lúa xong cần được phơi kỹ và bảo quản riêng.  

Xem thêm: Mẫu nhà 3 gian 2 chái truyền thống kết hợp hiện đại diện tích 200m2

3. Quy trình xây dựng mẫu thiết kế nhà rường như thế nào ?

Hình ảnh bản vẽ mặt cắt đứng của mẫu thiết kế nhà rường bằng huế  bằng gỗ

- Phân công việc của thợ mộc:

Sau khi thợ chạm đã hoàn tất phần điêu khắc, thợ mộc sẽ tập hợp các vật liệu gỗ đã chuẩn bị từ trước ráp thành khung nhà. Toàn bộ 24 cột nhà được dựng lên trên các tảng đá chân cột (được đẽo nguyên khối từ đá tự nhiên) đã được định vị trên nền nhà làm sẵn. Thiết kế nhà rường gỗ kiểu truyền thống luôn được liên kết với nhau bằng mộng, được khóa bằng các nêm và chốt bằng gỗ hoặc tre, tuyệt đồi không dùng các loại đinh bằng kim loại. Chân của tất cả 14 cột hàng ba được liên kết với nhau bằng hệ thống đà gỗ cách mặt nền khoảng 5cm. Phần mặt tiền của căn nhà là các bộ cửa bảng khoa thượng song hạ gồm 5 lá ở gian giữa và 4 lá ở mỗi gian thuộc hai chai bên. Các lá cửa đều có thể tháo ráp được một cách dễ dàng khi cần. Chốt khóa từ bên trong bằng gỗ rất đơn giản và dễ sử dụng nhưng không kém phần chắc chắn.

Các bộ phận tạo nên khung mẫu nhà rường huế hầu như đều được làm bằng gỗ

- Phần công việc của thợ tre:

Tiếp theo là công đoạn làm rường tre của các thợ tre. Bắt đầu là việc làm lợp mái (trần) thứ nhất. Hầu hết đòn tay, rui của ngôi nhà được làm từ tre đã ngâm đúng quy trình kỹ thuật vốn có từ xa xưa, buộc bằng lạt (dây) mây, cố định bằng các chốt (đinh) làm bằng tre. Để thiết kế nhà rường thì nơi giao nhau của các đòn tay giữa các mái được liên kết âm dương với nhau và gác trên các kèo quyết rất chắc chắn.

Sau khi hoàn thành phần đòn tay và rui, thợ tre dùng tre lồ ô đã đập dập thành mặt phẳng lát kín lên trên bề mặt rui theo chiều song song với các đòn tay, phần cật (vỏ) hướng xuống dưới, ruột ngửa lên trên. Tiếp theo là việc lợp đất lên trần nhà. Cần chọn loại đất thịt thuàn để có độ kết dính tốt, đất phải được lấy ở độ sâu hơn 1m và loại bỏ tất cả các tạp chất, kể cả các loại rễ cây. Người thợ lấy rơm trộn với đất, nước, nhào kỹ bằng chân đến khi thật đều và dẻo rồi đắp lên trần nhà tự từ dưới thấp lên cao dần lên đến nóc theo từng lớp liên tiếp nhau, lèn chặt và vuốt kỹ. Độ dày trung bình của lớp đất khoảng 8cm. Công việc này cần được làm thật nhanh và đều tay để toàn bộ khối trần bằng đất liên kết đồng bộ với nhau, tránh bị rạn nứt.

Những mẫu thiết kế nhà rường đúng tiêu chuẩn, phía trên lợp trần bằng đất khoảng 30cm là lớp mái nhà lợp bằng cỏ tranh hoặc ngói liệt 2 lớp. Phần này cũng được làm với đầy đủ cột chống, đòn tay, rui, mè bằng tre như phần mái của loại tre lợp tranh thông thường.

- Vách tường:

Đan cốt tre làm vách tường được gọi là "đan rục rịch" cho mẫu thiết kế nhà rường huế

Vách tường nhà được làm từ 3 loại vật liệu chính là tre, rơm, và đất. Tre được dùng làm cốt liên kết với hệ thống đà gỗ nối giữa các cột hàng ba. Các nan tre có chiều ngang từ 2cm đến 3cm được buộc chặt với nhau bằng dây lạt tạo thành những ô hình vuông có cạnh khoảng 10cm. Người xưa gọi hình thức đan cốt tre này là “đan rục rịch”. Các thợ dùng rơm chuẩn bị sẵn trộn với đất và nước, nhào kỹ bằng chân cho thật dẻo rồi đắp lên “rục rịch”. Lúc đắm đất hai người thợ đứng trong và ngoài cần biết ý nhau để phối hợp nhịp nhàng và chặt chẽ nhằm đảm bảo sự bền chắc và vẻ thẩm mĩ cho bức tường. Thiết kế nhà rường thì bề mặt tường cần được lèn thật kỹ và cán láng như tô tường nhà. Sau đó dùng vữa vôi tô lên bên ngoài, cuối cùng dùng chổi quét nước vôi pha màu cho mặt tường. Loại vách tường này nhác trông không khác gì tường xây bằng gạch.

Xem thêm: Các mẫu nhà cấp 4 3 gian hiện đại với không gian quê ở phố thị

Đánh giá ưu điểm của các mẫu thiết kế nhà rường huế

Thiết kế nhà rường huế có nhiều ưu điểm để chống chọi với thời tiết khắc nghiệt của miền Trung

- Dù nhà rường Huế có lớn hay nhỏ như thế nào thì vẫn thường theo quy tắc hội đủ ba tiêu chuẩn: vững chắc, tiện nghi và dung hòa với kết cấu chặt chẽ, bao quanh nhau hợp lý.

- Ngoài những nét đẹp kiến trúc, cổ kính xưa cũ thì nhà rường Huế lưu giữ nhiều hiện vật quý giá như sách, câu đối, sách cổ… đặc biệt là “mộc bản” là kho di sản văn hóa truyền thống đặc biệt của người dân Huế.

- Thiết kế nhà rường rất mát mẻ về mùa hè do cách xây dựng thoáng đãng và tính chất của vật liệu. về mùa đông ấm áp nhờ lớp trần và tường bằng đất giúp cách nhiệt rất tốt với môi trường bên ngoài.

- Mái dốc và chiều cao hạn chế giúp cho việc thoát nước mưa tốt hơn và có thể tránh bão được.

- Vật dụng trong nhà không bị ẩm mốc ngay cả trong những tháng mưa dầm nhờ lớp đất đắp trần nhà và tường đất có tác dụng hút ẩm.

Nhà rường mặc dù không chỉ xây dựng ở riêng đất cố đô, song vẫn được coi là một di sản đặc trưng của xứ Huế. Sự phát triển của kinh tế - xã hội dần dần khiến cho kiến trúc nhà rường bị mai một đi và không còn phổ biến. Tuy nhiên khi du lịch đang được đầu tư phát triển thì việc phục hồi các di sản được chú trọng hơn, mạnh mẽ hơn. Do đó những ngôi nhà rường được trùng tu lại, bảo tồn những nét đặc trưng vốn có của nó và lan truyền rộng rãi hơn cách thiết kế nhà rường cho các thế hệ sau. Và thực tế là đã có nhiều người đầu tư xây dựng nhà rường trên mảnh vườn của mình để tận hưởng không gian quê thanh bình.

 Xem thêm: Ngói liệt là gì ? Hướng dẫn cách lợp ngói liệt đúng ky thuật và hiệu quả